Оренбургские башкиры

1)      На одну деревню в долине речки Кураган совершили набег казахи. При побеге остались в колыбели двое младенцев-близнецов. Один из них выпал из колыбели и сломал ногу. Оставшемуся невредимым ребенку дали имя Кувандык (от башк. «обрадовались»), второму – Аскар (башк. «будет хромать»).

2)      У башкира по имени Мамбет было две дочери. Одну дочь украли казахи. Ее сватал башкирский егет по имени Кувандык. Ему сказали: «Иди, возьми свои лук и стрелы и поезжай верхом за девушкой». Парень украл девушку у казахов, но те погнались за ним. Рядом с деревней Сарбай егет убил одного казаха. У егета была собака по имени Кашкук. Когда егет боролся с последним казахом, у него уже стали заканчиваться силы. А девушка стояла рядом и смотрела за ними, она сказала: «Кто победит, с тем и останусь». Егету помогла его собака и он, победив казаха, вернулся домой с девушкой. Отец девушки созвал гостей, устроил пир. На пиру егет сначала дал мясо своей собаке. Когда отец девушки рассердился, тот рассказал, что произошло. Тогда отец отдал за него другую дочь.

3)      Однажды казахи украли одну старуху с трехлетним ребенком. Мать с отцом ребенка спаслись, взобравшись на дерево. Старуха работала на казахов, делал курут. Мальчик оказался способным, в 6 лет сел на коня. Бабушке не позволяли видеться с внуком, но она украдкой увиделась с ним и научила его как вызволиться из плена. Мальчик обучил двух лошадей и однажды ночью бежал. Когда погоня его почти настигла, он укрылся в пещере в месте недалеко от современного г. Кувандыка. Мальчик собрал народ, и они победили казахов в битве. Мальчика звали Кувандык, также называется и речка рядом с городом.

Үтәмешев Ишбулды, Ишкинә ауылы.

Аҡ тулалар тиҙ керешә

Арҡа буйы уның тигеҙ эрләнһә

Үҙ туғаныңда ят була икән

Ситтә йөрөп күңел керләнһә.

 

Йырлай-йырлай таҡмаҡты

Өмәләрҙә тулалар баҫабыҙ

Йәш күңелде, йәш йөрөкте

Йырлап өмәләрҙә баҫабыҙ.

 

Буранбава Шәмсиә, Байғаҙаҡ ауылы.

Гөбөрлө буйында йөрөйем,

Балан таба алмайым.

Ҡысҡырып йырлап ебәрәм

Йәмнәр таба алмайым.

 

Алдыр Усай буйлары,

Гөлдөр Усай буйлары

Ал булһа ла, гөл булһа ла,

Ҡалды Усай буйлары.

 

Киев тигән ҙур ҡаланы

Германиә алды инде,

Германиә ерләрендә

Һөйәге ятып ҡалды инде.

 

Ҡунаҡова Фәриҙә, Байғаҙаҡ ауылы.

Ер еләген йыя-йыя

Еҙ түбәтәйем тулды инде,

Фани донъяны ҡыуа-ҡыуа

Ғүмерем уҙҙы инде.

 

Китә генә торғас юллар менән,

Юлҡайымда китте уң менән.

Маңлайыма яҙған яҙмышымды

Һыпырып та булмай ҡул менән.

 

Ҡаҙандағы ҡара һыулар

Ҡайнар менән ҡуйырмай

Маңлайыма яҙған яҙмышларым

Илау менән юйылмай.

(Хәйрулла бабайҙын йыры)

__________________________________________________________________________________

 

НА УНЦ РАН. Ф.3. О.2. Д.539. ЛЛ. 55-56.:

 

Әминева Фәғимә Хөснөтдин ҡыҙы, Ырҫай ауылы.

Ҡураған

Ҡурағанҡай буйы бигерәк йәмле

Аҡ сатырҙар ҡороп йәйләргә,

Ҡайҙа ғына барһан, дуҫ-иштәр кәрәк

Ҡаршы сығып атын бәйләргә.

 

Ҡурағанҡай буйы буйлай-буйлай

Йәшел ситекләрне туҙҙырҙым.

Алты ай ғына йәйҙе, ай ғына ҡышты

Ҡайғы-хәсрәт менән уҙғарҙым.

 

Ҡәҙерғолова Нәзирә Сәйетғәле ҡыҙы, Бишәй (Аҡбулат) ауылы.

Һаҡмар һыуҡайҙарын ай кисмәнем,

Йырлап ҡына һыуын эсмәнем

Кеше балалары кеүек кенә

Рәхәт күреп кенә үҫмәнем.

 

Һыуһап ҡына йөрөп һыу тапманым

Һыулы йылғаларҙа һыу бөткән.

Ашап-эсеп кенә, уйап-көлөп

Был донъяны мәңге кем көткән.

 

Биҡҡужин Әхмәҙулла, Иҙелбай ауылы.

Шиң тауларының битләрендә

Ерәнсә генә аттын төйәге.

Германия дошман ерләрендә

Ҡалды ағай-энем һөйәге.

Сәмикаева Хәйбә Әхмәҙи ҡыҙынан (1917 й.) яҙып алынған.

(Ҡыуандыҡ районы, Тирәкле ауылы).

 

Сүп-Һаҡ бәйете.

Мәҙрәсәләрҙә быяла ишек,

Сүп менән Һаҡтын бәйетен ишет.

Һары күлмәгем, берҙә кеймәнем,

Әсәйем ҡарғағас хуш бул теймәнем.

Икәү талаштыҡ тимер уҡ өсөн,

Әсәйем ҡарғаны беҙҙе юҡ өсөн.

Ишек алдында егеүле пар ат,

Әсәйем ҡарғағас яралды ҡанат.

Беребеҙ Сүп булдыҡ, беребеҙ Һаҡ булдыҡ,

Әсәйем ҡарғағас, икәү юҡ булдыҡ.

Һыу буйларында дингеҙ ҡамышы,

Ҡарурманнарҙа Сүп-Һаҡ тауышы

Аҡ эшләпәмде алып ҡайтығыҙ,

Әсәйҙе күргәс сәләм әйтегеҙ.

Источник: Хусаинов Г.Б. Духовный мир башкирского народа. Уфа, 2003. С. 123 – 124.

 

В статье Г.Б. Хусаинова, посвященной культу змей у башкир, приводится легенда «Ак йылан (Белая змея)», записанная в 1950 г. жителем деревни Старохалилово Мулюковым Гадельшой. Последний в свою очередь переписал ее из тетради, в которой образованный, проучившийся в медресе, человек записал образцы башкирского народного творчества, башкирские обряды.

Ак йылан

“Борон Хәлил ауылынан бер нисә кеше Һаҡмарға ағасҡа барғандар. Майбуй тигән төбәктә ағас ҡырҡып йөрөгәндә бер кешенең эргәһенән нимәлер шыптырлап үтеп барған. Ҡараһа, бер аҡ йылан булған. Шул кеше ҡурҡышынан ҡулындағы балтаһын ташлап ебәргән икән, аҡ йылынға балта тейеп үлеп ҡалған.